سفر افراد به مریخ پروژه‌ی فضایی پرمخاطره‌ای است. فضانوردان ۹ ماه در راه خواهند بود تا به مریخ برسند و شاید یک سالی را در سیاره‌ی سرخ سپری کنند و برای بازگشت به زمین نیز ۹ ماه دیگر در راه باشند. در طول این سفر، پیوسته درمعرض سطح بالایی از تشعشات رادیواکتیو و تحمل عادت‌های همکارانشان و تیک‌های عصبی گوناگون خواهند بود. اینکه بگوییم کدام‌یک از‌این عوامل زودتر باعث مرگ فضانوردان می‌شود کار بسیار سختی است.

هرچند ارزش علمی سفر فضایی به مریخ هنوز موردبحث است، ظرفیت فوق‌العاده تبلیغاتی آن کتمان‌کردنی نیست. به‌همین‌دلیل، سازمان ناسا در جست‌وجوی راهی به‌منظور حفظ سلامت جسمی‌ و‌ روانی مهاجران احتمالی مریخ است. برای رسیدن به‌ این هدف در این سال‌ها انجمن پیشبرد علوم آمریکا (AAAS) چندین همایش برپا کرده است.

دراین‌زمینه، ناسا نیز آزمایش‌های گوناگون و جالبی تدارک دید. یکی از این آزمایش‌ها مطالعه روی دو‌قلوها بود که نتایج آن در چند ماه آینده منتشر خواهد شد. در همایشی از AAAS نیز، به‌ بخشی از این نتایج جالب اشاره شد.

ناسا باتوجه‌به فرصتی که مطالعه‌ی دوقلوهای همسان در پیشبرد کیفیت آزمایش‌ها می‌داد، فضانوردان، مارک و اسکات کِلی را برای پژوهش در نظر گرفت. اسکات در سفری ۱۲ ماهه و به‌عنوان فرمانده در ایستگاه فضایی بین‌المللی ماندگار شد. مارک نیز در این مدت، در زمین باقی‌ ماند و هر دو مرد‌ به‌طور منظم نمونه‌‌های خون و ادرار خود را برای تجزیه‌و‌تحلیل‌های علمی دراختیار پژوهشگران قرار دادند. همچنین، دو فضانورد با انجام آزمایش‌های فیزیکی و روانی به کشف و شناخت جنبه‌های پنهانی این سفر‌ها کمک شایانی کردند.

تغییرات احتمالی در بدن‌های فضانوردان دقیق مشخص نبود و ۱۰ گروه از پژوهشگران سراسر آمریکا با تمرکز ویژه‌ای روی نمونه‌ها آزمایشگاهی این دو فضانورد در جست‌وجوی کوچک‌ترین تغییرات مولکولی و دگرگونی‌های فیزیکی و تحلیل عملکردهای روان‌شناختی بودند.

همان‌طورکه کریس ماسون، از کالج پزشکی ویل کورنل، در این همایش‌ توضیح داد، شگفتی‌های زیادی در این تحلیل به‌چشم می‌خورد. برای مثال، تلومر فرمانده‌ی اسکات در طول سفر فضایی‌اش بلندتر شده بود. تلومر‌ها رشته‌هایی از DNA هستند که انتهای کروموزوم‌ها را درون سلول می‌پوشانند و معمولا در‌ تقسیم سلولی و افزایش عمر کوتاه‌تر می‌شوند.

دکتر میسون عملکرد ژن‌های اسکات با برادرش را نیز مقایسه کردن و متوجه شد ژن‌های بدن اسکات در ارتباط با سیستم ایمنی او بسیار فعال هستند. این نیز حقیقتی دیگر درباره‌ی دستگاه سلولی و درباره‌ی بازسازی دی‌ان‌ای بود. میسون معتقد است این برای بدنی در شرایط هشدار بالا، اغلب رفتاری طبیعی فرض می‌شود و با وجود شرایط زیستی متفاوت و استرس سفرهای فضایی چندان تعجب‌آور نیست.
از دیگر نتایج شگفت‌آور، وجود تعداد زیادی از فرگمنت‌های میتوکندریال در خون اسکات بود. میتوکندریا اندام‌های ریزی درون سلول هستند که به جذب انرژی از موادغذایی مشغول هستند. آن‌ها فقط زمانی در دستگاه گردش‌خونوارد می‌شوند که سلول آسیب‌ ببیند یا به‌دلیل استرس از‌ بین رفته باشد.

از دیدگاه فضانورد اسکات، خبر خوشحال‌کننده این است که تقریبا تمام هزاران دگرگونی که در بدن وی رخ‌ داده، بعد از بازگشت به زمین به وضعیت عادی باز‌خواهد گشت. درنتیجه‌ی این آزمایش‌ها به‌نظر می‌رسد در اکثر مواقع، بدن انسان سالم بعد از تحمل استرس سفر فضایی به‌خوبی بهبود پیدا می‌کند. هرچند می‌توان گفت این مطالعه دقیق‌ترین امکان مطالعه زیستی روی بدن انسان‌ها را فراهم کرده، برای قضاوت نهایی به بیشتر از دو نمونه‌ی آزمایشی نیاز است. ناسا دَه‌ها برنامه برای اجرای آزمایش‌های طولانی‌مدت روی انسان در سال‌های آینده در نظر گرفته‌ است. نتیجه‌ی آزمایش‌های فضانوردانی که به ماه سفر می‌کنند، دانش مناسبی برای سفر به مریخ دراختیار مهندسان قرار خواهد داد. وقتی اسکات با موفقیت از ایستگاه فضایی به زمین بازگشت، گفت:

کار تیمی ‌می‌تواند عاملی شود تا این رؤیا به حقیقت بپیوندد.

بیانیه‌ای شگفت‌انگیز و البته هوشمندانه که اهمیت عملکرد تیم‌ها را در سفر‌های فضایی نشان می‌دهد. کیفیت عملکرد تیم‌ها عامل بُروز مشکلات و درعین‌حال مانع گسترش مشکلات زندگی اجتماعی در سفر فضایی می‌شود. درحقیقت، عملکرد تیم‌ها برگ‌برنده‌ی سفر‌های فضایی طولانی‌مدت، همچون سفر به مریخ خواهد بود.

چنین مأموریتی می‌تواند شامل تیمی از ۶ فضانورد با فرهنگ‌های مختلف باشد که درحدود ۳ سال درون سفینه‌ای فضایی درکنارهم خواهند بود. سفینه‌ای که از خانه‌ی خانواده‌ای معمولی بزرگ‌تر نخواهد بود و طی سفر، هیچ راه فراری برای مسافران فضایی وجود نخواهد داشت. پروفسور نوشیر کونت‌راکتور، متخصص رفتارشناسی از دانشگاه نورث‌وسترن ایلینوی، مطالعه‌ای برای مدل‌سازی این وضعیت را پی‌گیری می‌کند. در این همایش، وی اظهار کرد هم‌اکنون مطالعه‌ای جدی درباره‌ی افرادی درحال‌انجام است که درون محیط بسته و در زمانی طولانی نگه‌داری می‌شوند.

این پژوهش‌ها در مراکز شبیه‌سازی زمینی برای بررسی جنبه‌های مختلف مأموریت‌های انسان در دنیا‌های دیگر همچون ماه و مریخ انجام می‌شود. پروفسور کونت‌راکتور در شبیه‌ساز مرکز فضایی جانسون در جنوب شهر هیوستونایالت تگزاس حداکثر ۴۵ روز داوطلبان را در یکی از شبیه‌سازی‌های مأموریت فضایی در قرنطینه نگاه می‌دارد. در تمام اوقات شبانه‌روز این دوره، فعالیت‌های روان‌شناختی و فیزیولوژیکی داوطلبان زیر نظارت و بررسی دقیق قرار می‌گیرد.

سفر دلقک‌ها به فضا

پژوهشگران از این آزمایش‌ها به یافته‌های باارزشی دست پیدا کردند. آن‌ها متوجه شدند در‌ این وضعیت، افرادی با ویژگی‌های شخصیتی مناسب می‌توانند باعث بهبود عملکرد کار گروهی شوند. گروه موفق به رهبر، مشاور اجتماعی، داستان‌پرداز و مجموعه‌ای از افراد درون‌گرا و برون‌گرا نیاز دارد و جالب است به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین نقش در گروه موفق برعهده‌ی دلقک است. جفری جانسون، پروفسور انسان‌شناس دانشگاه فلوریدا، سال‌های زیادی صرف مطالعه و تحقیق روابط بینِ کارکنان جنوبگان کرده است. بخشی از این پژوهش‌ها درباره‌ی افرادی است که مجبورند زمستان را در جنوبگان بگذرانند.

پروفسور جانسون معتقد است دلقک‌ها فقط خنده‌دار نیستند؛ بلکه آن‌ها با فراست خود به‌راحتی متوجه می‌شوند کدام‌یک از رفتارهای اعضای گروه می‌تواند بیشترین تنش‌ها را در سفرهای بلندمدت در محیط‌های بسته ایجاد کند. به‌نظر می‌رسد نقشی همچون دلقک درباری با ظرافت‌های خاص در فضاپیما برعهده این شخصیت است. همچنین، دلقک‌ها به‌عنوان پلی بین گروه‌های مختلف جامعه ایفای نقش می‌کنند. در جنوبگان نیز، این شخصیت‌ها رابطی بین دانشمندان و تکنسین‌ها بودند. دکتر جانسون معتقد است در گروه‌هایی که دچار تنش بیشتری هستند و به جداشدن تمایل دارند، هویت شخصیتی همچون دلقک می‌تواند باعث انسجام گروه شود.

بااین‌حال، همه‌ی ماجرا این نیست. حتی اگر بهترین افراد نیز با ملاحظات روان‌شناختی لازم در یک گروه قرار گیرند، بازهم در سفر به مریخ مشکلات عجیبی تجربه خواهند کرد و مسافران فضایی رفتارهای پیش‌بینی‌نشده‌ای بُروز خواهند داد. به‌عنوان مثال، در ۲۸دسامبر۱۹۷۳ سه فضانورد نخستین ایستگاه فضایی ناسا به‌نام اسکای‌لب (Skylab) تصمیم گرفتند تماس خود را با مرکز کنترل زمین قطع کنند و از انجام وظایف محولشان سر باززدند. آن‌ها نام این شبه‌اعتصاب کوچک خود را «کاهش کار» (Work Slowdown) نامیدند؛ ولی روزنامه‌ها در آن‌ زمان، نام آن‌ها را به‌عنوان اولین اعتصاب‌کنندگان در فضا ثبت کردند.

گروه پروفسور کونت‌راکتور بسیار علاقمند بودند از جزئیات وقایع مدارگرد اسکای‌لب مطلع شوند تا تشخیص دهند این واقعه پیشگیری‌کردنی بود یا نه؟ آن‌ها تمام مکالمه‌های اسکای‌لب در طول چند سالی را رونویسی کردند که به میزبانی فضانوردان مشغول بودند و با تجزیه‌وتحلیل این متون به درک خوبی از ماهیت پنهان روابط افراد در ایستگاه فضایی رسیدند.

پژوهشگران مدعی شدند دلیل اعتصاب را کشف کردند. رابطه‌ی نزدیک خدمه‌ی ایستگاه با یکدیگر به عاملی تبدیل شده بود تا به‌نوعی با تیم بازگشت به‌ زمین در تضاد باشند. به‌مرور این سه دوست فضانورد از کلمه‌هایی در گفت‌وگویشان استفاده می‌کردند که از احساس منفی درباره‌ی انجام وظایف روزانه‌شان حکایت می‌کرد. آن‌ها از حجم کار زیاد گلایه می‌کردند؛ ولی تنها در میان خودشان و با مرکز زمینی این افکار را در میان نمی‌گذاشتند. تیم پژوهش معتقد است این احساس به‌قدری شدید بوده‌ که حتی واقعه‌ی اولین اعتصاب فضایی می‌توانست یک هفته زودتر رخ دهد.

بنابراین، به تیم کنترل زمین پیشنهاد شد در سفر به مریخ، از گفت‌وگو‌های فضانوردان رونوشت تهیه و با جزئیات علمی ثبت شود. این کار به‌ بررسی واکنش‌های رفتاری و احساسات نهفته در گفت‌وگو‌ها کمک شایانی خواهد کرد. همچنین، دکتر کونت‌راکتور و همکارانش الگوریتمی طراحی کردند تا با پویش میان این داده‌ها مشکل احتمالی بین خدمه یا خدمه‌ی فضاپیما و تیم کنترل زمینی را جست‌وجو کنند.

تیمی در فضا، تیمی در زمین

پیش‌بینی دشواری‌ها فقط آغاز کار است. تیم کنترل زمینی در بازگشت فضاپیما به خانه می‌تواند کمک مناسبی برای فرود موفق باشد؛ درحالی‌که مسافران فضایی در سیاره‌ی مریخ باید به‌‌طور مستقل کارها را انجام دهند. بزرگ‌ترین مانع این ارتباط و همکاری تأخیر در ارتباط فضاپیما با مرکز کنترل است؛ بنابراین، مهندسان ناسا تصمیم گرفتند با ساخت نرم‌افزاری که داده‌های رفتار فضانوردان را به‌طور زنده تجزیه‌وتحلیل می‌کند، به فضانوردان مشاوره‌ی دیجیتالی ارائه دهند. این مشاوره‌ی دیجیتالی هنگام قطع ارتباط راه‌حل‌هایی برای مقابله با‌ دشواری‌ها احتمالی به فضانوردان می‌دهد. توماس ویلیامز، کارشناس عوامل انسانی در مرکز فضایی جانسون می‌گوید:

سلامت روانی در انجام مأموریت به‌معنی نبود اختلاف نیست؛ بلکه نحوه‌ی برخورد و حل دشواری‌ها ملاک است.

پژوهشگران امیدوارند نتایج مطالعه و آزمایش‌های آن‌ها در سفر‌های درازمدت و فضایی به‌کار گرفته‌ شود. دانشمندان رفتار‌شناس با تجزیه‌وتحلیل کارکنان به‌دنبال درک عمیق‌تری از احساسات پنهان‌شده در روابط کاری میان کارکنان شرکت‌ها هستند. شاید بتوان گفت این تحلیل‌ها می‌تواند جایگزین نظر‌سنجی‌ها شود تا با رصد انعطاف‌پذیری و تنوع‌طلبی‌های افراد و همچنین شناسایی ظرفیت بالقوه، به‌ تشکیل گروهی رؤیایی برای انجام مأموریت‌های خاص دست زد.

پروفسور کونت‌راکتور معتقد است تشکیل گروهی کامل برای سفر طولانی به مریخ کار آسانی نیست و هنوز باید موضوعات زیادی را بررسی کنیم. دراصل، بهترین تحلیل از این پژوهش‌ها زمانی خواهد بود که سفر‌های انسان به نقاط دور‌دست منظومه‌ی شمسی پیوسته و بیشتر انجام شود تا با تحلیل عمیق‌تر موضوعات واقعی، سفر‌های موفقیت‌آمیز بیشتری در تاریخ سفر‌های انسان به‌ فضای دور‌دست ثبت کنیم.