پس از سخنان شجاعانه اهل بیت کاروان اسرای کربلا، فضا تغییر کرد و مردم جرات اعتراض پیدا کرده و قیام هایی بر علیه عبیدالله بن زیاد به وقوع پیوست. حوادث مرتبط با روزهای اسارات کاروان در کوفه را اینجا  و اینجا بخوانید.

پس از چند روز توقف در کوفه، سفر به شام آغاز شد. گلچین خبرآنلاین از وقایع مربوط به سفر به شام را به نقل از پژوهش های دکتر محمدرضا سنگری در ادامه می خوانید.

 سفر به شام

رسولان و سفیران سرافراز عاشورا، پس از فروشکستن بت کوفه -عبیدالله بن زیاد- و روشنگری و خطبه خوانی و تحول آفرینی، به سمت آزمون گاه سوم خود -شام- رهسپار شدند.

رنج ها، شکنجه ها، شهادت ها و تنگناهای نظام اموی نتوانسته بود در اراده و ایمان و راه آنان کمترین خلل و سستی ایجاد کند.
این کاروان، پیش از این فاصله میان مکه تا کربلا را، خائفا یترقب پیموده بود و کربلای خون و تازیانه و تیغ و آتش و غارت و طعنه را پشت سر نهاده و از آزمون 70 کیلومتر فاصله کربلا تا کوفه با شتران بی جهاز، تازیانه و گرسنگی و زنجیر سربلند بیرون آمده بود و کوفه ی جشن و سرور را به سوگ و اشک و تحقیر عبیدالله زیاد رسانده بود.

به درستی نمی دانیم کدام روز دستور حرکت قافله اسیران به شام صادر شد. آنچه مسلم است میزان درنگ در کوفه پس از رسوایی و تحقیر و تغییر رفتار مردم از یک سو و انتظار یزید بن معاویه در شام از دیگر سو، نباید طولانی باشد. در نتیجه میزان توقف در کوفه را 3 یا 4 روز یا حداکثر 6 روز باید دانست. تذکره الخواص مدت توقف در کوفه را 2 روز می داند.

پیش از این -در بدو ورود کاروان به کوفه- عبیدالله به یزید نامه نگاشته و خبر پیروزی و اسارت اهل بیت را گزارش کرده بود. کمی پیش از حرکت کاروان اسیران به شام نیز به شهرهای مسیر اطلاع داده بود که قافله اسیران در راه است و از حاملان سرها و محافظان آنها، استقبال و پذیرایی کنند.

سرها را در صندوق ها نهادند و با نزدیک شدن به شهرها قرار بود بر نیزه افراشته کنند تا قدرت و پیروزی خود را نشان دهند و ترس و دلهره بیافرینند و راه را بر خیزش ها و حرکت های انقلابی سد کنند.

 شیوه حرکت کاروان

1. فرماندهان و حاملان سر عبارت بودند از زحر بن قیس جعفی (فرمانده و مامور گزارش در دربار دمشق)، ابوبردة بن عوف ازدی، طارق بن ابی ظبیان ازدی، مخفر بن ثعلبه، شمر بن ذی الجوشن، و گروهی از اهل کوفه، برخی همراهی عمربن سعد را نیز نوشته اند.

2. بر گردن امام سجاد(ع) طوق آهنین و بر دست و پایش زنجیر بسته بودند. زنان و کودکان را بر شتران نشاندند. به گونه ای که صورت ها و موها آشکار بود.

3. در این کاروان نام علی بن الحسین(ع)، فاطمه بنت حسین، سکینه بنت حسین، زینب بنت علی، و دختران و زنان و کودکان را ذکر کرده اند.

4. عبیدالله دستور داده بود سریع و با عجله حرکت کنند. در برخی منابع اشاره شده است که سرها را جلوتر فرستاد و اسیران را پشت سر آنها روانه کرد.

5. تعداد همراهان با قافله اسیران که با همه امکانات نظامی و تدارکاتی حرکت کردند و کار حفاظت از سرها را به عهده داشتند هزار نفر ذکر شده است.

6. این گروه ماموریت داشتند سرها را در همه شهرهای سر راه بچرخانند.

7. نوشته اند در طول راه امام سجاد(ع) ساکت بود و با هیچ کس تا رسیدن به شام سخن نگفت.

8. سرها را در صندوق ها نهاده بودند و به هر منزلی که می رسیدند بیرون می آوردند و بر نیزه می کردند و در تمام مدت، نگهبانی شدید می کردند و هنگام حرکت دیگر بار به صندوق برمی گرداندند.

9. کسی در راه، حق گریه کردن نداشت. سید بن طاووس از امام محمدباقر(ع) نقل کرده است که پدرم فرمود: «چون ما را به نزد یزید می بردند، مرا بر شتر برهنه سوار کرده بودند و مخدرات اهل بیت را بر اشترهای برهنه سوار کرده بودند و در عقب من بودند و سر بزرگوار پدر عالی مقدارم بر سر نیزه بود و در پیش روی ما می بردند و نیزه داران آن کافران بر دور ما احاطه کرده بودند و هر یک از ما را می دیدند که آب از دیده ما جاری می شود، نیزه را بر سر ما می کوبیدند.»

10. حاملان سرها هر چند ماموریت داشتند از شهرهای بین راه بگذرند و برای قدرت نمایی و ارعاب و وارونه نشان دادن حقیقت در آن شهرها تبلیغ کنند و سرها را بر نیزه افراشته کنند اما ترس از درگیری و شورش قبایل عرب باعث می شد که گاه از بی راهه ها حرکت کنند، به همین سبب مسیر طولانی تر و گاه با بی نظمی مواجه می شد.

فاصبه مستقیم کوفه تا شام حدود 750 کیلومتر بوده است که بر اساس محاسبه ورود کاروان به شام در اول ماه صفر، در حدود 15-16 روزه طی شده است.

طول زمان حرکت از کوفه به شام را نباید معادل بازگشت از شام به کربلا دانست چرا که رفتن همراه با توقف در شهرها بوده است و بازگشت، بی درنگ و بی توقف و از حاشیه فرات بدون نیاز به ورود به شهرها صورت پذیرفته است.

مسیر حرکت قافله نیز به درستی و دقت در مقاتل و تواریخ ثبت نشده است. نوعی تشتت و جا به جایی در منازل راه کاملا مشهود و معلوم است. تنها ردپا برای بررسی مسیر حرکت، نقاطی است که به مشهد نقطه و مشهد راس الحسین(ع) مشهور شده اند و نکته دیگر اینکه جمعیت فراوان سربازان و فرماندهان، در راه نیازمند تامین نیازها به ویژه علوفه برای مرکب ها و غذای روزانه کاروان و دیگر مایحتاج بودند و معلوم است که درنگ و توقف در راه کم نبوده است، هر چند عبیدالله به فرماندهان توصیه کرده بود که سریع حرکت کنند و خود را به شام برسانند.

 حوادث منزلگاه های از کوفه تا شام

1. خرابه و دیر نزدیک فرات

نیاز به آب و تراکم شهرها و روستا ها در حاشیه فرات، باعث شد تا کاروان مسیر خویش را از کنار فرات انتخاب کند. گزارش آن است که به دیری از نصاری که احتمالا مخروبه بود، رسیدند. فرماندهان و سربازان برای استراحت و صرف غذا متوقف شدند و به خوردن و آشامیدن شراب و شادی پرداختند. سرها را از صندوق بیرون آوردند و دست به دست گرداندند.

سلیمان بن مهران اعمش می گوید: در طواف کعبه بودم، دیدم مردی می گرید و می گوید اللهم اغفرلی و انا اعلم انک لا تغفر. گفتم چرا چنین می گویی؟

پاسخ داد: من یکی از چهل نفری بودم که سر حسین(ع) را به شام می بردند. وقتی به اولین منزل بر دیر نصارا رسیدیم، سر را بر نیزه کردیم و به طعام نشستیم. ناگهان دستی پیدا شد و با قلمی آهنین بر دیوار نوشت: اترجوا امة قتلت حسینا     شفاعة جده یوم الحساب
بسیار ترسیدیم. یکی از ما تصمیم گرفت دست را بگیرد اما دست ناپدید شد.

در برخی روایات، وقتی از راهب پرسیدند گفت: 500 سال قبل از بعثت پیامبر شما، این جمله نگاشته شده است. (در برخی اقوال 300 سال) این ابیات را به خط سریانی نیز نقل کرده اند.

2. منزل دوم نزدیک قادسیه

منزلگاه قادسیه همان سرزمین مشهور عراق است که جنگ میان سپاهیان اسلام و یزدگرد سوم ساسانی رخ داد. قادسیه در 15 فرسنگی کوفه است. در این منزل ام کلثوم با آه و اندوه این اشعار را زمزمه کرد:

«ماتت رجالی و افنی الدهر ساداتی .... مردان ما را کشتند و روزگار، بزرگان را از ما گرفت و اندوه و سوزش ما را افزود.
مردان پستی که می دانستند ما دختران رسول خدا هستیم بر ما هجوم آوردند و ما را بر شتران برهنه سوار کردند. گویی ما غنایم برای آنان بودیم.
ای رسول خدا، بر تو سخت و سنگین است کاری که کردند.
ای گروه، شما کافر به رسول خدا شدید. وای بر شما ای گمراهان کافر.»

آیا این سروده از ام کلثوم است یا نوعی زبان حال که شاعری سروده و بعدها به ام کلثوم منسوب شده است، جای تامل دارد