منطقه مکران حدود600 کیلومتر از نوار ساحلی جنوب شرقی ایران است که در غرب به تنگه هرمز (گسل راستا لغز راستگرد میناب) و در شرق به نزدیکی شهر کراچی (گسل‌های راستا لغز چپگرد چمن و اورناچ نال Ornach Nal ) محدود شده است. در امتداد مکران  شاهد فروراندگی قسمت اقیانوسی صفحه عربی به زیر صفحه اوراسیا هستیم. یکی از اثرات این فروراندگی ایجاد آتشفشان‌ های تفتان و بزمان در ایران و سلطان در پاکستان است و همچنین کوه‌های مکران یکی دیگر از نشانه‌های اثر فرو راندگی در منطقه است.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد زلزله‌های مختلف و شدیدی در مکران روی داده ولی تنها زلزله شدیدی که به صورت دستگاهی ثبت شده و سونامی نیز ایجاد کرده زلزله سال ۱۹۴۵ است که سونامی به ارتفاع ۱۲ متر ایجاد کرد و به گفته تعدادی از محققین حدود ۴ هزار نفر کشته شدند.

گسل مکران فقط  حدود ۱۰۰ کیلومتر از سواحل جنوبی ایران فاصله دارد و چنانچه فعال شود، پیش‌بینی می‌شود امواج ناشی از فعالیت آن در مدت زمان 20 تا ۳۰ دقیقه به سواحل ایران و پاکستان برسد. از این رو به اعتقاد محققان زلزله شناس کشور با توجه به نزدیکی این پهنه تاریخی به منطقه عملیاتی پارس جنوبی و عسلویه، اهمیت برآوردهای مربوط به خطر سونامی در استان بوشهر به طور خاص و در خلیج فارس به طور کلی ضروری است.

وقوع زلزله در مکران

دکتر مهدی زارع استاد زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به لرزه خیزی منطقه مکران توضیح داد: در ساعت 15 و 14 دقیقه روز سه‌شنبه 27 فروردین سال 1392 زمینلرزه‌ای با بزرگای 7.8 در نزدیکی سراوان و خاش در استان سیستان و بلوچستان رخ داد.

وی با بیان اینکه این زمینلرزه 56 سال بعد از آخرین زمینلرزه با بزرگای بیش از 7.5 در ایران –البرز و 16 سال بعد از آخرین زمینلرزه با بزرگای 7.0 در شرق ایران رخ داد، تاکید کرد: در لحظات اول زلزله سراوان و خاش بیم آن می‌رفت که فاجعه‌ای در کشور پدید آمده باشد و یکی از گسل‌های جنوب شرقی ایران در این ناحیه نزدیک به مرز (باروندی شمال غرب- جنوب شرق) مسبب رویداد باشد.

زارع ادامه داد: چرا که در ابتدا ژرفای این زلزله حدود 15 کیلومتر اعلام شد ولی بعد از آنکه معلوم شد که خوشبختانه زلزله‌ای ژرف رخ داده است، (لرزه اصلی 63 کیلومتر و پسلرزه‌ها همگی بین 60 تا 80 کیلومتر ژرفا داشت) و با محاسبه سازوکار زمینلرزه (که کششی بود) و مشاهده روند تقریبا شرقی-غربی گسلش مسبب، مشخص شد که زمینلرزه مربوط به پهنه فرورانش مکران است و در 370 کیلومتری شمال ساحل مکران رخ داده است.

استاد زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله تلفات این زلزله در ایران را یک کشته دانست که خانمی بوده که ظاهرا برای چیدن گیاهان صحرایی با خانواده به کوهستان‌های سراوان رفته بود در اثر سنگ لغزش در هنگام زلزله کشته شد ولی در پاکستان 40 کشته به جا گذاشت.

وی با بیان اینکه این زلزله از دهلی نو و اسلام آباد و کابل تا کویت، دوحه ، منامه، دوبی و شیراز و کیش و بوشهر احساس شد، ادامه داد: این گستردگی زلزله سوالات و نگرانی‌های مختلفی را برانگیخت و البته دلیل تمام این گستردگی محدوده، علاوه بر بزرگای زلزله، ژرفای زیاد کانون زمینلرزه بود.

زارع با بیان اینکه نکته مهم این زلزله آن بوده که بیش از 100 میلیون انسان در جنوب غرب آسیا این زلزله را احساس کردند، خاطر نشان کرد: از سوی دیگر این زلزله هم دلیل دیگری شد که کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس بر خطر لرزه خیزی در جنوب ایران و همچنین این بار به دلیل احتمال سونامی (شبیه سونامی پس از زلزله 11 مارس 2011 ژاپن) و آسیب به نیروگاه بوشهر هم ابراز نگرانی کنند.

وی اضافه کرد: البته به دلایل مختلف از جمله عدم شباهت منطقه حاشیه اقیانوس آرام به حاشیه دریای عمان و خلیج فارس از نظر زمین شناختی و همچنین ریخت و ژرفای کف خلیج فارس این نوع تشبیه بلا موضوع به نظر می‌رسید ولی بازنگری در مطالعات ریسک و ملاحظات ایمنی در کل ناحیه خلیج فارس و دریای عمان با مشارکت همه کشورهای حاشیه این دریاها الزامی است.

رخداد زلزله‌های دیگر در منطقه مکران

زارع ادامه داد: پس از وقوع زلزله فروردین 1392 در سراوان، شاهد وقوع زمینلرزه‌های متعددی در منطقه مکران بودیم که منشأ آن فرورانش ورقه عربی به زیر ورقه ایران در ناحیه مکران  است به گونه‌ای که در ناحیه این فرورانش در جنوب مکران زلزله‌های بزرگتر حتی تا بزرگای حداکثر 8 نیز قابل انتظار است.

وی با تاکید بر اینکه در هر سده  می‌توان انتظار رخداد یک زلزله با بزرگای بیش از 8.0 در منطقه مکران  (در ایران و پاکستان) را داشت، گفت: اگر زلزله در دریا رخ دهد و موجب ایجاد گسیختگی قائم در کف دریا شود سونامی هم اتفاق می‌افتد. 

آخرین سونامی در سواحل ایران

این عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله با تاکید بر اینکه از آخرین سونامی این منطقه  (زلزله و سونامی 27 نوامبر 1945 – 6 آذر 1324) 69 سال می‌گذرد، اظهار کرد: آن زلزله در ناحیه مرزی بین ایران پاکستان و کانون آن در حدود 90 کیلومتری جنوب مکران واقع بود.

به گفته وی سرعت حرکت  امواج سونامی در محل تشکیل در نواحی مرکزی اقیانوس‌ها حدود 900 کیلومتر برساعت (حدود 250 متر بر ثانیه) تا حدود 360 کیلومتر بر ساعت (حدود 100 متر بر ثانیه) در دریاهای بزرگ و در حدود 90 کیلومتر بر ساعت (حدود 25 متر بر ثانیه) در نواحی نزدیک به سواحل است. 

زارع اضافه کرد: بنابراین احتمال می‌رود که در زلزله 1945 بلوچستان نیز امواج سونامی حدود 20 تا 30 دقیقه طول کشیده باشد تا به ساحل برسند. این موضوع نشان می‌دهد که در موارد مشابه می‌توان انتظار داشت که هشدار سونامی برای دور شدن مردم از سواحل مکران داده شود و زمان کافی هم وجود داشته باشد تا مردم ساحل را ترک کنند.

اگر سونامی رخ دهد...

این محقق زلزله شناسی یادآور شد: در بدترین سناریوی ممکن اگر کل طول گسل ساحلی مکران به طول حدود 1000 کیلومتر بین ساحل جاسک تا ساحل کراچی در "یک رویداد زمینلرزه" یکجا گسیخته شود، انتظار رخداد زمینلرزه با بزرگای 9 هم در حالت حداکثر دور از انتظار نخواهد بود.

وی افزود: این گسل فقط  حدود ۱۰۰ کیلومتر از سواحل جنوبی ایران فاصله دارد و چنانچه فعال شود، پیش‌بینی می‌شود امواج ناشی از فعالیت آن در مدت زمان 20 تا ۳۰ دقیقه به سواحل ایران و پاکستان برسد.

زارع اظهار کرد: بر اثر بروز سونامی آب دریا به طور ناگهانی و به یکباره پایین می‌رود و پس از آن سونامی رخ خواهد داد و بنا بر اظهار نظرهای گفته شده اگر شدت زمینلرزه‌ها در این منطقه بیش از ۶.۵ باشد می‌تواند به وقوع سونامی منجر شود.

توضیح درباره زلزله‌های اخیر منطقه مکران

زارع در پاسخ به این سوال که در خصوص گسلش ناحیه جنوب شرق ایران گفت: در این منطقه در دریای عمان ورقه عربی به زیر ورقه ایران یا اوراسیا در حال حرکت است. در استان سیستان و بلوجستان گسل‌های مهمی مانند سامانه گسلی نهبندان (گسل‌های نه، کهورک و نصرت آباد)، گسل سراوان، گسل خاش، گسل ایرانشهر ، گسل سرباز و گسل زاهدان و البته گسل ساحلی مکران  وجود دارند.

وی اضافه کرد: علاوه بر آن در ابتدای جایی که این فرورانش در حال وقوع است، رشته کوهی وجود دارد که همان رشته کوه مکران است. این رشته کوه در حقیقت در لبه منطقه فرورانش شکل گرفته است.

استاد زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ادامه داد: این منطقه لرزه خیزی که زلزله‌های اخیر در آنجا اتفاق افتاده است نیز در عمل هم تحت تاثیر فرورانش بوده است و هم گسل‌های سطحی یا زلزله‌های کم ژرفاتری که در پوسته قاره‌ای اتفاق می‌افتد؛ یعنی در منطقه جنوب شرقی ایران یا جنوب غربی پاکستان فرورانشی وجود دارد که ناشی از قرار گرفتن ورقه اقیانوسی (عربی) به زیر ورقه قاره‌ای (اوراسیا) با حرکت این ورقه به سمت شمال است.

وی با  تاکید بر اینکه لرزه خیزی در محل این فرورانش به ایجاد زلزله‌های عمیق‌تر منجر می‌شود، ادامه داد: زلزله‌ای که 27فروردین ۹۲ با بزرگای ۷.۸  اتفاق افتاد در ژرفای 63 کیلومتری و زلزله 2مهر ۹۲، (در آواران پاکستان) در عمق نسبتا کم ۱۵ تا ۲۰ کیلومتری اتفاق افتاد.

به گفته این محقق در منطقه مکران یا شمال دریای عمان با دو تیپ زلزله متفاوت مواجه هستیم. لرزه خیزی در این ناحیه یا می‌تواند به منطقه فرورانش (بیشتر با ژرفای زیاد) یا به گسل‌های پوسته قاره‌ای (بیشتر کم ژرفا) مربوط باشد.

زارع با بیان اینکه فرورانش ناشی از حرکت پوسته عربی به زیر اوراسیا یا منطقه مکران است، خاطر نشان کرد: زلزله‌های مربوط به پوسته قاره‌ای در ژرفای کمتری اتفاق می‌افتد که زلزله 2 مهر امسال نیز یکی از همین زلزله ها بوده است.

وی اضافه کرد: اتفاقی که در سه سال اخیر یعنی از دی ۱۳۸۹ تا امسال شاهد آن بوده‌ایم این است که در این مدت سه زلزله بزرگتر از ۷  در این منطقه اتفاق افتاده است که شامل زلزله 22 دی ۱۳۸۹ در دالبندین پاکستان زلزله‌ای به بزرگی ۷.۲، 27 فروردین زلزله‌ای با بزرگای ۷.۸ در منطقه سراوان و 2 مهر امسال زمینلرزه‌ای به بزرگی ۷.۸ ، منطقه آواران پاکستان در ۲۰۰ کیلومتری شمال غربی کراچی می‌شود.

زارع اظهار کرد: در این مدت در این منطقه سه زلزله بزرگ اتفاق افتاده است و نکته مهمی که باید در این منطقه مورد توجه قرار گیرد این است که همچنان انتظار می‌رود یک زلزله ابرراندگی (بزرگ راندگی mega-thrust) در این منطقه (مکران) با بزرگای حدود 8 احتمالا در دهه آینده در ناحیه مکران اتفاق بیفتد.

وی اضافه کرد: به نظر بسیاری از زلزله شناسان، زلزله‌ای که فروردین ۹۲ اتفاق افتاد مقدمه این زلزله  با راندگی بزرگ بوده است. این زلزله بزرگ فرورانشی هنوز اتفاق نیفتاده است و در این صورت اگر کانون چنین زمینلرزه بزرگی زلزله در دریای عمان باشد ممکن است به وقوع سونامی منجر شود و به سواحل دریای عمان و خلیج فارس آسیب‌های جدی برساند.

عضو هیان علمی پژوهشگاه زلزله افزود: اگر خوش شانس باشیم و زلزله در مناطق ژرف اتفاق بیافتد و مانند رخداد زلزله 27 فروردین 92 حاصل از فرورانش در ورقه اقیانوسی عربی زیر ورقه ایران باشد (مانند زلزله 1392 گشت سراوان) آسیب‌ها و پیامدهای ناشی از وقوع زمینلرزه به مراتب کمتر است.

به گفته این محقق اگر عمق زمینلرزه کمتر باشد یا اینکه زمینلرزه در دریا اتفاق افتد، احتمال وقوع ابرراندگی و احتمالا سونامی ناشی از آن به مراتب بیشتر است.

وی ادامه داد: پدیده سونامی (Soo-nah-me) عبارتند از یکسری امواج اقیانوسی متحرک با طول موج بلند که عموما از زمینلرزه‌های زیردریایی (نواحی فرورانش) ناشی می‌شوند. امواج سونامی بر اثر یک ضربه ناگهانی در عمق اقیانوس مثل وقوع زمینلرزه، لغزش قطعات پوسته زمین، بروز آتشفشان در عمق دریاها، انفجارات اتمی و غیره تولید شود، اما مهمترین عامل وقوع این پدیده حرکت صفحات و ایجاد امواج زلزله است.

همنشینی آتشفشان گلی و سونامی در مکران

وی با بیان اینکه در زلزله 1392 در منطقه مکران پدیده‌ای به نام گل فشان یا Mud Volcano اتفاق افتاد، گفت: گل فشان یا آتشفشان گلی ناشی از خروج گاز متان بر اثر فعل و انفعالات انجام شده در زمین است. در زلزله دوم مهر 92  امسال بر اثر فعل و انفعالاتی که در منطقه دریای عمان در زیر زمین اتفاق افتاد گاز متان از زمین خارج شده است.

زارع اظهار کرد: حجم زیادی از گاز متان خروجی تحت تاثیر گدازه‌هایی که به نزدیکی سطح زمین راه یافته ایجاد شده است. همراه گاز متان، حجم زیادی از گل یا بخشی از مواد گداخته‌ای نیز به سطح زمین راه یافته است که در نزدیکی ساحل جزیره‌ای در نزدیکی گوادر ایجاد کرده است.

وی با بیان  اینکه این جزیره یک جزیره گل فشانی است، افزود: این جزایر نمونه جالب توجهی از جزایر گل فشانی است که حجم زیادی از گدازه‌ها را در سطح زمین به نمایش می‌گذارد و بسیار مورد توجه است. خروج گاز، پدیده ثانویه‌ای است که مرتبط با این فعل و انفعالات است.

این محقق در عین حال با بیان اینکه این جزایر به خودی خود تهدیدی به شمار نمی‌آید،‌گفت: جالب اینکه جزایر گل فشانی از جاذبه‌های گردشگری است. خروج گاز متان و بالا آمدن گل در سطح دریا منظره جالبی را در سطح آب به تصویر می‌کشد.

به گفته وی بسیاری از این جزایر در کشور آمریکا به عنوان محلی برای تفریح و استراحت مورد استفاده قرار می‌گیرد و گاهی نیز با توجه به ساختار گدازه‌ای که دارد مانند چشمه‌های آب گرم از نظر درمانی مورد توجه قرار گرفته است.

زارع خاطر نشان کرد: نکته‌ای که باید اضافه کرد وقوع و لغزش‌های بزرگ در اثر وقوع زلزله در کف دریا است که اگر در کف دریا اتفاق افتد به وقوع سونامی می‌تواند منجر شود. زلزله بزرگی که ۱۰۳6 سال پیش یعنی سال ۹۷۸ میلادی در منطقه سیراف، در نزدیکی بندر طاهری و عسلویه، اتفاق افتاد با سونامی همراه بود.

این محقق زلزله شناسی با اشاره به شواهد تاریخی در منطقه مکران گفت: از نظر تاریخی شواهدی وجود دارد که نشان دهنده وقوع سونامی در منطقه خلیج فارس است. چه بسار این سونامی به دلیل وقوع گسل و لغزش به همراه آن در ساحل شمالی خلیج فارس رخ داده باشد.

احتمال سونامی در منطقه خلیج فارس

استاد زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به بررسی‌های انجام شده بر روی داده‌های تاریخی  در منطقه خلیج فارس به ویژه در استان بوشهر، گفت: رخداد دو زمینلرزه تاریخی در تاریخ‌های 978 و 1008 میلادی در بندر تاریخی سیراف احتمالا با رخداد سونامی همراه بوده است.

زارع ادامه داد: با توجه به نزدیکی این پهنه تاریخی به منطقه عملیاتی پارس جنوبی و عسلویه، اهمیت برآوردهای مربوط به خطر سونامی در استان بوشهر به طور خاص و در خلیج فارس به طور کلی توجیه می‌شود.

وی اضافه کرد: این موضوع از نظر راهبردی نیز برای کشور ایران در پهنه خلیج فارس و در تعاملات منطقه‌ای دارای ارزش ویژه‌ای است.

زارع با بیان اینکه جزیره کیش در جنوب ناحیه چین خورده زاگرس که ناحیه‌ای بسیار فعال از نظر لرزه خیزی، واقع است، یادآور شد: جزیره کیش نیز در مجاورت گسله خمیدگی جبهه کوهستان زاگرس که گسله‌ای فشاری با شیبی به سوی شمال و در این ناحیه با روندی شرقی-غربی قرار گرفته است و به لحاط تاریخی نیز زمینلرزه 1703 م ، قیس (کیش) در اواخر دوره صفویه با بزرگای برآورد شده 6.8 موجب ویرانی جزیره‌های کیش و هنگام شده است.

وی خاطر نشان کرد: پس از زلزله‌های 978 میلادی و  1008 میلادی سیراف (بندر طاهری- عسلویه) ویرانی سیراف و از رونق افتادن آن موجب شد بسیاری از تجار به کیش مهاجرت کنند و به این ترتیب کیش رونق یافته است. ضمنا در مورد خرابی در بندر تاریخی حریره در زمینلرزه‌های تاریخی کیش (به ویژه زمینلرزه 1703م) گمانه‌هایی وجود دارد.