برهیچ کس پوشیده نیست که امروزجمهوری اسلامی ایران دربخش تولید وابداع انواع تجهیزات وسامانه های مدرن پدافندی درسطح دنیا به چنان جایگاه تعیین کننده ای درمعادلات نظامی وامنیتی جهان رسیده است که حتی قدرت های بزرگ نیزبه این باوررسیده اند که ایران را نمی توان ازطریق جنگ به زانودرآورد، به گونه ای که حتی مراکزمطالعات استراتژیکی و اندیشکده های آمریکایی نیز گهگاه در گزارش هایی که در رابطه با قدرت نظامی ایران منتشرمی کنند، به وضوح اعتراف می دارند که قدرت بی نظیر وکاملاً بومی پدافند هوایی ایران از چنان قابلیت های توانمند وپیچیده ای برخوردار شده است که می تواند به راحتی قدرت ایالات متحده را در کلیه حوزه های عملیاتی اعم از جنگ سخت و الکترونیکی با چالش های مستقیم و آسیب های عدیده و پیامدباری مواجه سازد.    
 

تاریخچه پدافند هوایی ایران 
پدافند هوایی ایران که در دهه 1330 با هدف صرفاً حفظ و صیانت از حریم هوایی پایگاه های شکاری نیروی هوایی و تحت نظارت نیروی هوایی آن زمان با ورود یکسری از سامانه های وارد شده از بلوک غرب تشکیل شده بود، با توجه به تغییر استراتژی نبرد در سال های پایانی دهه 1990 میلادی و اهمیت یافتن نبردهای هوایی وهمچنین افزایش حجم تهدیدات علیه نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و در اولویت قرار گرفتن پدافند هوائی که به فرموده مقام معظم رهبری «اولویت اول نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است»، به دستور معظم له «قرارگاه پدافند هوائی» به عنوان نیروی چهارم ارتش، با مأموریت دفاع ازهوا وفضای کشوردرمقابل هرگونه تهدید هوائی وبا بهره گیری ازتمامی ظرفیت های مادی وغیرمادی پدافند هوائی نیروهای مسلح از طریق دراختیار داشتن تمام سامانه‌های متعلق به پدافند هوایی کشورازجمله رادارها، دستگاه‌های جمع‌آوری اطلاعات، آتشبارهای موشکی با بردهای بلند، متوسط و کوتاه و سامانه‌های توپخانه‌ای پدافندی، در دهم شهریور ماه 1387 با ساختاری متفاوت سازماندهی و تقویت گردید.

بطورکلی ازدهه 1330 تاکنون پدافند هوایی درسه مقطع زمانی خاص ایفای نقش نموده است: مقطع نخست ازدهه 1330 تا سال های قبل ازانقلاب که طبیعتاً مأموریت پدافندهوایی متناسب با مقتضیات آن زمان فقط حفظ و صیانت از حریم هوایی پایگاه های شکاری نیروی هوایی بوده است.
مقطع دوم سال های دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را در برمی گیرد که دراین سال ها پدافند هوایی مأموریت دیگری پیدا کرد و آن قرارگرفتن در دره ها، دهلیزها، معابر نفوذی و یا کوهستان هایی بود که رژیم بعث عراق به آن حمله ور شده بود.دراین دوره پدافند هوایی این افتخاررا داشت که در 8 سال دفاع مقدس بالغ بر 700 فروند پرنده دشمن را ساقط نماید که حدود 80 فروند آن فقط در عملیات والفجر 8 منهدم شد که در نوع خودش در تاریخ کم نظیر بوده است.  
واما مقطع سوم پدافند هوایی، پدافند هوایی امروزاست که نشأت گرفته ازجنگ ها وحملاتی است که در دنیای امروزوجود دارد. عمده تهدیدات وحملات، حملات هوایی ازدسته هواپیماهای شکاری یا جنگنده ها و موشک های کروز، نیمه بالستیک و بالستیک هستند.این نوع حملات به جهت سرعت ودقت بالا وحصول نتیجه به موقع برای کشورهایی که قصد حمله به کشور هدف را دارند انجام می شود. لذا با توجه به تهدیدات روز، دراین مقطع این نیاز احساس شد که یک ساختاردفاعی وپدافند هوایی منسجم ومستقل تشکیل شود تا بتواند دربرابراین تهدیدات بایستد. لذا در دهم شهریورماه 1387 به فرمان تاریخی و تدبیرحکیمانه فرمانده معظم کل قوا که درحقیقت پیشنهاد فرمانده کل ارتش هم درکنار آن بود، بخش پدافند هوایی از نیروی هوایی ارتش تفکیک شد و «قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) ارتش» تشکیل گردید.
 

مأموریت های قرارگاه پدافند هوایی ایران
برای قرارگاه پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران چهار ماموریت کلی تعیین شده است: مأموریت نخست «کشف» نام دارد. یعنی هرآنچه پرنده پروازی درآسمان ایران است کشف شود که مأموریت کشف نیز توسط سیستم های راداری، سیستم های شنود الکترونیکی و سیستم های دیده بانی بصری هوایی انجام می شود.
مأموریت دوم «شناسایی» است. یعنی آنچه درفضای آسمان کشور شناسایی شده آیا دوست است یا دشمن. اگر دوست است که به مسیر ادامه می دهد و اگر مظنون به تخاصم بود و دشمن است باید قبل از ورود به مرزهای کشور شناسایی و با آن برخورد قاطعانه صورت گیرد.
مأموریت سوم «رهگیری هوایی» است. به این معنا که مسیر کشف شده و شناسایی شده به عنوان دشمن باید توسط هواپیماهای طرح پدافند هوایی و یا توسط سامانه های موشکی برد بلند یا برد متوسط در قرارگاه پدافند هوایی ویا درسایر نیروها مثل پدافند هوایی سپاه پاسداران ویا توسط سامانه های توپخانه ای موجود در شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشوررهگیری شود.

و مأموریت چهارم «انهدام»، یعنی نابودی و از بین بردن پرنده های مهاجم رهگیری شده است. پدافند هوایی به جز مأموریت های چهارگانه فوق، مأموریت های دیگری نیز برعهده دارد که برخی ازآن ها با سازمان هواپیمایی کشورمشترک اند که عبارتند از: مراقبت هوایی، کمک به هواپیماهای درحال اضطرار،کمک به سوخت رسانی هوایی وهدایت هواپیما دراین شرایط، اخطار هوایی به پروازهای فرامنطقه ای اعم از هواپیماهای شکاری و . . .، ودرنهایت هماهنگی و پشتیبانی ازرزمایش های سایرنیروها جهت حفظ حریم هوایی مناطق درحال برگزاری رزمایش.

دستاوردهای قرارگاه پدافند هوایی از ابتدای تشکیل تاکنون
طی مدت پنج سالی که ازتشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) می گذرد، دراین مدت کوتاه پدافند هوایی کشوربه دستاوردهای بسیاربزرگ وشگرفی درحوزه های عملیاتی خویش دست یافته است که تحقق آن حتی برای آمریکایی ها نیز که حرف اول را در صنایع نظامی و لجستیکی جهان می زنند، غیرقابل تصور بود. این دستاوردهای را به صورت مختصر به شرح زیر می توان برشمرد:
1) سامانه فرماندهی و کنترل بومی کشور: که در شهریور سال 1392 کلید خورد.

2) سامانه های راداری: شامل رادارهای پیشرفته و تاکتیکی شهاب، ثامن و مطلع که با همکاری صنایع دفاعی هم اکنون در سامانه پدافند هوایی کشور در حال استفاده هستند و امروز می توان اعلام نمود که قرارگاه پدافند هوایی تک فرکانسی و تک طیفی نیست.

3) شنود الکترونیکی: که در این بخش سیستم پیشرفته و کم نظیری که در خاورمیانه نمونه آن وجود ندارد امروز در سایت های اطلاعات و شناسایی کشور مستقر می باشد.
4) دیده بانی: که در این بخش نیز پدافند هوایی منحصر به دوربین و استقرار نیرو در پست های دیده بانی نیست بلکه افزون بر آن، سیستم «راصد» را نیز با همکاری صنایع دفاعی تولید شده است که این سامانه ها همانند یک رادار حوزه محلی اطلاعات را ارسال می کنند. در واقع سامانه راصد (شبکه دیده بانی هوشمند) به دیده بانان قرارگاه این امکان را می دهد که پس از رؤیت هر شیء پرنده با استفاده از این سامانه تنها با فشردن یک کلید اطلاعات دقیق را با سرعت بالا و بدون خطا به مرکز کنترل منطقه ای پدافند ارسال کند. 

5) سامانه های موشکی: که در این بخش سامانه های موشکی اس 200 در بخش کشف، مقابله با جنگ الکترونیکی و بخش موشکی ارتقاء داده شده است. همچنین سامانه های موشکی مرصاد و صیاد هم با قابلیت جنگ الکترونیک و انواع کشف و شناسایی و هدایت موشکی در مراکز پدافند هوایی هم اکنون به صورت عملیاتی مستقر شده اند.

6) توپخانه ها: در این بخش علاوه بر اورهال، سامانه ها با توجه به تاکتیک های جدید تغییر داده شده است.
7) سامانه های جنگ الکترونیک: قرارگاه پدافند هوایی با بهره گیری از دانش بومی سامانه های جنگ الکترونیک صباح و شاهد را تولید نموده است که علاوه بر شبیه سازی در میادین نبرد همسو با تهدیدات جدید، دفاع الکترونیک در برابر جنگ الکترونیک دشمن را با قدرت انجام خواهند داد. و در نهایت به عنوان جدیدترین نمونه باید از دستیابی پدافند هوایی به سامانه منحرف کننده سلاح های لیزری نام برد که می‌توانند در ابعاد کوچکتر به عنوان یک «سلاح آفندی» بر روی هواپیما و یا در ابعاد بزرگتر بر روی زمین به عنوان سلاح پدافندی نصب شود.
در ادامه ضروری است تا در ادامه به ذکر تنها گوشه ای از تجهیزات پیشرفته پدافندی هوایی کشور که طی سال های اخیر رونمایی و در اختیار قرارگاه پدافند هوایی قرار گرفته اند اشاره شود.
موشک های زمین به هوای «شلمچه»
شلمچه یک موشک پدافند هوایی ساخت جمهوری اسلامی ایران است که به علت سرعت و دقت بالا از پیچیده‌ترین سلاح‌ها به شمار رفته و یکی از ویژگی‌های بارز آن، این است که با سامانه مرصاد که آن هم ساخت داخل است، شلیک می‌شود. قدرت درگیری موؤر با هدف، مقاوم در برابر جنگ الکترونیک دشمن، مجهز بودن به فناوری روز جهان از ویژگی‌های موشک شلمچه است. برد متوسط موشک شلمچه 40 کیلومتر است و موشک زمین به هوای شلمچه از نمونه‌های خارجی خود پیشرفته‌تر، به روزتر و آماده‌تر است.
سامانه موشکی «قادر»
یکی دیگر از موشک‌های پدافندی که توسط صنایع دفاعی ایران تولید شده است سامانه موشکی «قادر» است. قادر یک موشک کروز ضد کشتی ایرانی است که اولین بار در سال ۱۳۹۰ در مانور نیروی دریایی ارتش از آن رونمایی شد. سامانه موشکی قادر یک سامانه متحرک و چابک است که می‌تواند ضمن تحرک بالا، زمان آماده سازی و شلیک را کوتاه کند. سرعت در آماده سازی، استقرار و شلیک از ویژگی‌های این سامانه است، سامانه موشکی قادر در کمتر از 30 دقیقه حاضر به راه، مستقر و آماده شلیک می‌شود و این قابلیت را دارد که شلیک موشک‌ها را بدون پیاده سازی و استقرار لانچرها انجام دهد.
پدافند هوایی میانبرد «مرصاد»
سامانه پدافند هوایی میانبرد و ارتفاع متوسط مرصاد با بهره گیری از تجارب عملیاتی 8 سال دفاع مقدس و کاربری سامانه بسیار موفق هاوک ساخته شده است. در این سامانه که صد درصد بومی و در داخل ساخته شده است، رادار جستجو و کشف هدف «کاوش» کار یافتن اهداف را بر عهده دارد. اهداف کشف شده دسته بندی و ارزیابی شده و اطلاعات به واحد فرماندهی و کنترل ارسال می شود. رادار جستجوگر ارتفاع پست «جویا» نیز برای کمک به کشف و ردگیری اهدافی که در ارتفاع پایین پرواز می کنند ایفای نقش می‌کند. با کمک این رادار مرصاد توانایی انهدام اهداف پروازی در ارتفاع پایین و متوسط را نیز دارد. سامانه موشکی زمین به هوا مرصاد قادر به انجام عملیات پدافندی علیه انواع هواپیماهای سریع، بالگرد، هواپیماهای بدون سرنشین و موشک کروز است. سامانه مرصاد قابلیت شناسایی هدف در فاصله 150 کیلومتری توسط رادار کاوش، قفل نمودن روی آن در فاصله 80 کیلومتری و مورد هدف قراردادن آن در بیشینه برد 45 کیلومتری را دارد.
همچنین این سامانه در شب و روز قادر به انجام عملیات است و به گونه ای طراحی شده است که در محیط جنگ الکترونیک می تواند مأموریت خود را با موفقیت انجام دهد. سامانه موشکی میان‌برد مرصاد شامل مرکز کنترل آتش، رادار جستجوگر ارتفاع پست جویا، رادار جستجوگر پالسی ارتفاع متوسط کاوش، رادار ردگیر هادی، سکوی پرتاب دیجیتال، مولد برق و خودرو حمل موشک و بارگیری است. رادارهای جستجو و تعقیب هدف، شبکه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، سکوهای پرتاب موشک‌های شاهین و مرکز کنترل و فرماندهی، اجزای اصلی این سامانه را که به صورت کاملاً دیجیتال طراحی و ساخته شده است، تشکیل می‌دهد که این مشخصات در نسل جدید سامانه مرصاد ارتقا یافته است.
سامانه پدافند هوایی برد کوتاه «یا زهرا (س)»
سامانه پدافند هوایی موشکی بردکوتاه «یازهرا (س)» ساخت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، یکی از پیشرفته ترین دستاوردها در زمینه رفع نیازهای پدافندی کشور به صورت بومی است. این سلاح پدافندی قابلیت شناسایی، ردیابی و انهدام اهداف هوایی مانند انواع هواپیما، بالگرد و پهپاد را در برد کوتاه داشته، همچنین قابلیت اتصال به شبکه پدافندی کشور را دارد و قادر است در هر موقعیتی استقرار یافته و به طور مؤثری مأموریت خود را انجام دهد. قابلیت درگیری با چند هدف و انهدام آن ها به طور همزمان، سرعت عمل بالا و ردیابی کاملاً خودکار را از دیگر ویژگی‌های این سامانه پدافندی است.
این سامانه موشکی در برابر اهداف با سرعت 400 متر بر ثانیه و دمای 25 (درجه سانتیگراد) 500 تا 8600 متر و در برابر اهدافی با سرعت 300 متر بر ثانیه، 10 کیلومتر برد دارد؛ برد این سامانه در برابر بالگردها نیز 11 کیلومتر است.
سامانه «حرز نهم»
«حرز نهم» یک سامانه پیچیده پدافندی است که قادر است اهداف مورد نظر را در ارتفاع پست و کوتاه مورد شناسایی و ردیابی قرار داده و بصورت هوشمند و خودکار مورد هدف قرار دهد.  تحرک بالا، موبایل بودن سامانه سلاح و قابلیت بکارگیری در شب از ویژگی‌های سامانه پدافندی حرز نهم است. این سامانه قابلیت اتصال به شبکه پدافند کشور را داشته و قادر است ظرف کمتر از چند دقیقه برای مقابله با تهدیدات آماده و فعال شود. این سامانه به دلیل اینکه از نوع پسیو است، دشمن نمی‌تواند بر روی آن اخلال ایجاد کند.
سامانه پدافند موشکی «صیاد2»
سامانه پدافند موشکی صیاد2 نیز فروردین ماه 1390 به همت متخصصان دفاعی کشور تولید و با موفقیت آزمایش شد. این سامانه علاوه بر توان مقابله با جنگ الکترونیک، توانایی درگیری با سامانه‌های دارای سطح مقطع راداری کم را نیز دارد. سامانه موشکی صیاد2 نسبت به نوع قبلی از دقت، برد و قدرت تخریب بیشتری برخوردار است و می‌تواند توان پدافندی کشور را به میزان قابل توجهی ارتقا دهد. سامانه موشکی صیاد علاوه بر توان مقابله با جنگ الکترونیک، توانایی درگیری با سامانه‌های دارای سطح مقطع راداری کم را نیز دارد.
توپ ضد هوایی سعیر
سامانه توپ ضدهوایی سعیر که گزینه بسیار خوبی برای پوشش هوایی توپخانه‌ای در ارتفاع پست و متوسط قلمداد می‌شود در سازمان صنایع دفاع به صورت کاملاً بومی طراحی و به تولید انبوه رسید.  از قابلیت‌های این سامانه اتوماسیون بودن آن است، سیستم عملیاتی این سامانه به گونه‌ای است که با مجموعه راداری و یا اپتیکی هدف را ره‌گیری و بصورت خودکار بدون نیاز به خدمه، توانایی شلیک به سمت اهداف مورد نظر را دارد.
رادارهای «علیم» و «مطلع الفجر 1و 2»
رادارهای پسیو رادارهایی هستند که بدون انتشار امواج و با دریافت بازتاب‌های راداری ناشی از فرستنده‌های دیگر کار کشف اهداف را انجام می‌دهند که رادار «علیم» یکی از نمونه‌های رادار پسیو ساخته شده در کشور است. توانمندی ویژه در کشف اهداف با سطح مقطع راداری پائین و اهداف پروازی در ارتفاع و سرعت کم از جمله ویژگی‌های این رادار است. ین رادار بردی بین 250 تا 300 کیلومتر دارد که برای کشف و کمک به شکار سریع اهداف ارزشمندی چون جنگنده‌ها و هواپیماهای ضربتی رادارگریز و همچنین موشک‌های کروز که به طور معمول در ارتفاع کمتر از 20 متری سطح زمین پرواز می‌کنند، بسیار دستاورد مهمی است.
رادار «مطلع الفجر» نیز در کلاس رادارهای برد متوسط به بالا قرار است و در باند VHF کار می‌کند که با اتکا به توانمندی متخصصان داخلی تولید شده است. این رادار به همراه ساز و کارهای استقرار، سامانه‌های پردازشگر، کنترل و نمایشگرهای کاربران، ادوات مخابراتی و سامانه تولید برق همگی توسط یک تریلر حمل می‌شود که توان تحرک بالایی به آن می‌دهد. قابلیت جهش فرکانسی، برخورداری از سامانه های ضد جنگ الکترونیک، امکان استفاده به صورت شبیه ساز آموزشی و قابلیت ردگیری همزمان 100 هدف و نگهداری سابقه اهداف، از دیگر توانمندی‌های این رادار است.
رادار مطلع‌ الفجر 2 نیز، یک رادار متحرک برد بلند مراقبت هوایی و هشدار زودهنگام در باند VHF است که می‌تواند به طور مستقل عمل کرده و یا به عنوان بخشی از یک سامانه پدافندی و البته جزئی از شبکه یکپارچه پدافند هوایی باشد. این رادار قابل استفاده در تمام شرایط آب و هوایی و یک رادار مدرن با پردازش کوهرنت و با اجزای تماماً بهره مند از نیمه هادی ها است که می‌تواند اهداف هوایی را تا برد 480 کیلومتر و همچنین اهداف با سطح مقطع پایین را آشکارسازی و ردگیری کند.  مطلع الفجر2 که عملکردی سه بعدی دارد از برد مناسب، از قابلیت اندازه گیری زاویه، جهت، سرعت و ارتفاع اهداف پروازی به روش مقایسه سیگنال بین 2 کانال مستقل موجود در رادار برخوردار است.
سامانه موشکی «اس 300» ایرانی
سال 2007  میلادی بود که جمهوری اسلامی ایران و روسیه قراردادی به ارزش 800 میلیون دلار را برای خرید سامانه پدافند هوایی  اس 300 به امضا رساندند؛ قرار دادی که سه سال بعد با دستور رئیس جمهور وقت روسیه و با بهانه قطعنامه شورای امنیت مبنی بر ممنوعیت فروش تسلیحات نظامی به ایران لغو شد. این در حالی بود که طرف ایرانی تمام مفاد قرارداد را به صورت کامل اجرا کرد و هیچ مورد شبهه‌ برانگیزی وجود نداشت و قرار بود این سامانه واگذار شود که متأسفانه به دلیل شیطنت دولت‌های غربی این کار صورت نگرفت.

اس 300 یک سامانه موشکی پیشرفته پدافند هوایی دوربرد است که البته قابلیت استفاده در ارتفاع متوسط و پست را نیز دارد. با لغو این قرارداد از سوی روسیه، جمهوری اسلامی ایران نیز به دادگاه بین‌المللی  شکایت کرد که در صورت نهایی شدن بررسی‌های دادگاه، دولت روسیه باید 4 میلیارد دلار بابت لغو این قرارداد به ایران غرامت بپردازد.
اما در همان ابتدا و زمانی که اولین بحث‌ها مبنی بر تحویل ندادن اس  300 مطرح شد و نفرات ایرانی هنوز در روسیه دوره می‌دیدند، مقام معظم رهبری به وزارت دفاع دستور دادند که «بروید و خودتان این کار را ملی کنید» و از آن زمان این کار در دستور کار قرار گرفت که طراحی مفهومی آن هم در وزارت دفاع، هم در قرارگاه و هم برخی مراکز علمی و دانشگاهی کشور آغاز شد. اگر اس 300 در برخی موضوعات خلاء داشت، در طرح بومی این سامانه، این خلاء‌ها برطرف شده است و طراحی مفهومی آن نیز به پایان رسیده و حتی پروژه، نیز به نام باور 373 نامگذاری شد.

باید اذعان داشت که هم اینک قرارگاه پدافند هوایی ایران از لحاظ توانمندی های لجستیکی و نظامی و همچنین نیروی انسانی متخصص ومورد نیاز قابل قیاس با دوران دفاع مقدس نیست؛ البته دلیرمردان پدافند هوایی در دوران جنگ تحمیلی هم دلاور مردانه از این آب و خاک اسلامی با ایثار و فداکاری دفاع کردند.
در حقیقت باید گفت، امروز قرارگاه با استفاده از تجهیزات و دستاوردهایی که توسط جوانان پدافندی به دست آمده است به عنوان یک اهرم باز دارنده در مقابل دشمنان ایستاده است و هم اکنون در عین تحریم‌ها در زمینه جنگ الکترونیک و تجهیزات راداری، موشکی و توپخانه‌ای جمهوری اسلامی ایران به همت نخبگان و دانشمندان جوان خویش به نتایج خوبی بویژه در زمینه پدافند هوایی دست یافته است. که این نتایج در ماه های و سال های آینده با سرعت و دقت بسیار فزاینده ای در مقابل دیدگان جهان به منصه ظهور خواهد نشست.