به‌طور خلاصه‌ می‌توان كتابخانه‌ای به فضای یك كیلومتر مربع را درون یك دستگاه كوچك جیبی جا داد. با سرعتی باورنكردنی در میان آنها به جستجو پرداخت، یادداشتی بر آنها نوشت یا حتی یادداشت‌های دیگران را نیز مطالعه كرد.از دیدگاه ناشر، ای‌بوك‌های آنلاین به یك بهشت برایشان تبدیل شده است. برای انتشار یك ای‌بوك نیروی كار كمتری نیاز است و معمولا كار با چند ویراستار و یك سردبیر (مدیر نشر) به‌نحو احسن به انجام می‌رسد؛ هر چند برخی ناشران ای‌بوك از هنرمندان گرافیك برای طراحی جلد و تصویرسازی برای كتاب نیز بهره می‌گیرند. هزینه نگهداری یك وب‌سایت آنلاین نیز نسبت به یك انتشاراتی بسیار پایین‌تر است. (هزینه‌های خرید كاغذ، حمل و نقل، انبارداری، انبارگردانی و چاپ را در نظر بگیرید!)به‌دلیل همین هزینه‌های پایین است كه بسیاری از ناشران آنلاین می‌توانند از كتاب‌هایی كه شانس پرفروش‌شدن كمتری دارند هم استقبال كرده و آنها را منتشر كنند. كتاب‌هایی كه انتظار می‌رود پیش از انتشار با حاشیه سود كمتری مواجه خواهد شد.ناشران بزرگ همواره با صفی از كتاب‌های درخواستی مواجهند و معمولا مولفه‌های زیادی را برای چاپ یك كتاب در نظر می‌گیرند. این یعنی ممكن است نویسندگان تازه‌وارد نتوانند به این زودی‌ها حضور خود را در عرصه كتاب جشن بگیرند و اینجاست كه انتشار الكترونیكی كتاب خودش را نمایان می‌كند.

بسیاری معتقدند بازار فرهنگ اشباع شده و شكل صنعتی آن بیش از پیش خودش را نمایان كرده است.در دهه‌های 50 و 60 میلادی، شركت‌های نشر آثار موسیقی جهانی آنقدر قدرتمند شدند كه اجازه فعالیت به ناشران مستقل را نمی‌دادند. این شركت‌ها با عقد قراردادهای همكاری، تقریبا كل مخاطبان را از آن خود كرده ‌بودند و این برای بسیاری از هنرمندان این صنعت غیرقابل تحمل شده بود. در دوران موسیقی پانك‌راك (Punk Rock) تعدادی از ناشران مستقل رشد كردند و در دهه 80 برای نخستین بار اولین چارت رسمی موسیقی ایندی (Indie: مخفف مستقل) منتشر شد.(1)این روند روبه‌رشد با معرفی فروشگاه آیتونز صنعت موسیقی و البته نشر الكترونیك را تكان داد. موسیقیدانانی كه شانسی براي حضور در لیبل‌های جهانی و معرفی خود نداشتند، حالا به كمك آیتونز و شبكه‌های اجتماعی بسادگی توانستند آثار خود را به گوش جهانیان برسانند.موفقیت موسیقی ‌ایندی باعث شد اشكال دیگر هنر نیز به پیروی از این الگو، خود را از صنعتگران فرمول محور جدا و آثار مستقلی خلق كند.ارزان بودن مراحل تولید كتاب و آسان شدن عرضه كتاب الكترونیك سبب شد بسیاری از نویسندگان براحتی و با هزینه‌ای اندك، كتاب‌های خود را از طریق اینترنت منتشر كنند و به لطف شبكه‌های اجتماعی، مخاطب خود را به دست آورند.

مطالعات انجام شده در بنیاد بیل و ملیندا گیتس نشان می‌دهد كتاب‌های الكترونیك باعث رشد 60 درصدی مطالعه شده است. این در حالی است كه بیش از 88 درصد این كتابخوان‌ها، كتاب‌های خود را خریداری كرده و از دوست خود قرض نگرفته‌اند.(2)حتی مخالفان نوستالژی دوست كتاب‌های كاغذی هم معتقدند نسل جدید كتاب‌ها مزیت‌های چشمگیری به پدران كاغذی خود دارند! با این حال كتاب‌های الكترونیك به‌تنهایی باعث نمی‌شود وضعیت كتابخوانی كشورمان دچار تحول اساسی شود. بیایید بریده خبری را از وب‌سایت ایرنا در 11 بهمن سال گذشته منتشر شده، بخوانیم:«ابراهیم شمشیری روز سه‌شنبه در حاشیه گردهمایی منطقه‌ای مدیران مسوول كتابخانه‌های عمومی مشاركتی 11 استان كشور در مشهد، طی گفت و گو با خبرنگاران افزود: از این سرانه، مطالعه كتاب‌های غیردرسی حدود 30 دقیقه در روز است كه 12 دقیقه آن مختص كتاب‌های قرآن و ادعیه و بقیه مربوط به سایر كتاب‌ها می‌باشد.»هر چند این پدیده نوینی است، اما چرخه تولید و مصرف كتاب‌های الكترونیك در كشورهای توسعه یافته بخوبی جا افتاده است. كتابخوان‌های الكترونیك با قابلیت دسترسی مستقیم به اینترنت با پایین‌ترین قیمت به كاربران عرضه می‌شود. قیمت كتاب‌ها بسیار پایین‌تر از كتاب‌های ارزان Paperback است و زمان خرید و تحویل آن نیز در كسری از ثانیه انجام می‌شود.سوای ساده‌تر شدن نشر الكترونیك برای ناشران، دسترسی خریدار به اطلاعات منتشره كتاب‌های جدید نیز به مراتب ساده‌تر شده است. كافی است خریدار كتابخوان خود را باز كند و نگاهی به جدیدترین كتاب‌های منتشر شده بیندازد و با فشردن چند دكمه، آن كتاب را مستقیما روی كتابخوانش دریافت كند، آن هم وقتی روی نیمكت پارك نشسته است.اینها همه در حالی رخ می‌دهد كه قانون كپی رایت در این كشورها بخوبی اجرا می‌شود و دزدیدن فایل‌های دیجیتال كه امری ساده‌تر از دزدیدن یك جسم فیزیكی به‌نظر می‌رسد، نه‌تنها كاری غیراخلاقی، بلكه دشوار و غیرممكن است.

یكی از معدود مزیت‌های نمایشگاه كتابی كه هر سال برگزار می‌كنیم، ارتباط مستقیم مردم با ناشران كتاب است. این رویداد، سالی 10 روز رخ می‌دهد و با وجود ترافیك، سالن‌های شلوغ و غرفه‌های به‌هم چسبیده، فضای داغی بر آن حكم‌فرماست.كتب الكترونیك، بخصوص برای جامعه ناشران ایران كه از مشكلات عدیده‌ای چون گرانی كاغذ، پخش نامناسب، گردش مالی ضعیف و روند طولانی گرفتن مجوز می‌نالند، می‌تواند راهگشا باشد. اما این راهگشایی به این معنی نیست كه هر ناشر كتاب‌های خود را به‌صورت الكترونیك به فروش برساند. كتابخوان‌های الكترونیك موجود در كشور همه وارداتی بوده و قابلیت نمایش صحیح متون فارسی را ندارند و به یك گجت خاص برای اهداف ویژه تبدیل شده‌است. در صورتی كه با اندكی تلاش می‌توان نمایشگاهی به عظمت نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران را هر روز و در وب‌سایت‌های داخلی مشاهده و كتاب‌های مورد علاقه خود را خریداری كرد.

در مورد این موضوع، با محمد ماشین‌چیان، از فعالان بازار سرمایه و پیشگامان ورود فناوری كاغذ الكترونیك به كشور گفت‌وگویی تلفنی انجام دادیم. وی معتقد است: «نیازی اساسی به سرمایه‌گذاری در صنعت نشر احساس می‌شود. وضعیت نشر كتاب با توجه به این كه بیش از 90 درصد كاغذ مصرفی ناشران دركشور وارداتی است و عواملی از جمله قیمت روزافزون كاغذ، تحریم‌ كشورهای خارجی و... بر صنعت نشر تاثیر منفی می‌گذارد و نتیجه آن را می‌توان در سرانه رو به‌ كاهش مطالعه كتاب مشاهده كرد. در نتیجه، نیاز به رویكردی جدید كاملا احساس می‌شود.»وی همچنین افزود: «منظور از حمایت و سرمایه‌گذاری قابل توجه ورود، سرمایه‌گذاری، و تصدیگری مستقیم دولت نیست‌؛ بلكه هدف اصلی جلب حمایت و همكاری دانشگاه‌ها و ناشران است.»این فعال بازار سرمایه تاكید كرد: «یكی از مهم‌ترین اصول در سرمایه‌داری، بحث بدهی معوقه و شیوه حصول آن است. كتابخوان‌های الكترونیك به‌عنوان رویكردی جدید در این صنعت، گران است و طبیعتا تهیه آنها برای قشر دانشجو میسر نیست. با آن كه حاضر بودیم این زمینه را به صورت قسطی در اختیار دانشجوها قرار دهیم، متاسفانه گفت و گوهای ما با دانشگاه‌ها برای تضمین پرداخت كتابخوان‌های ایرانی به نتیجه‌ای نرسید. از سوی دیگر، ناشران برخوردهای متفاوتی با این پدیده داشتند. ناشران بزرگ كه می‌توانستند از محوریت خود در بازار نشر استفاده كنند، انگیزه‌ای برای ورود به این عرصه نداشتند و روش‌های سنتی و بی‌دردسر را ترجیح می‌دادند. ناشران كوچك البته از این موضوع استقبال كردند. ضمن آن‌كه قدم‌های مفیدی برای پیاده‌سازی فناوری DRM در این كتابخوان‌ها برداشته بودیم.»

مزایای كتاب‌های الكترونیك بسیار است، اما اگر سناریوی همه‌گیر شدن آن در ایران را بررسی كنیم، به ضعف‌های بزرگی خواهیم رسید كه مهم‌ترین آن، اجرا نشدن صحیح قانون كپی رایت است. كافی است در گوگل عبارت «مجموعه كتاب الكترونیك در یك دی‌وی‌دی» را جستجو كنیم تا ببینیم هزاران جلد كتاب در یك دی‌وی‌دی و به قیمت یك جلد كتاب به فروش می‌رسد. در حالی كه كپی رایتی اعمال نمی‌شود. اینها بجز وب‌سایت‌هایی است كه كتاب‌های منتشر شده را دوباره تایپ و به صورت رایگان در اختیار دیگران قرار می‌دهد. بنابراین شاید بهتر باشد پیش از هر چیز ابتدا زیرساخت‌های اساسی‌تر را بهبود ببخشیم.فراهم‌شدن زمینه استفاده از كتابخوان‌های الكترونیك در ایران دور از دسترس نیست، كافی است بخش‌های مختلف این صنعت با یكدیگر همكاری و تعامل بیشتری داشته باشند. اپراتورهای مخابراتی فعلی توانایی خدمات‌دهی دیتا در بیشتر نقاط كشور را دارد،‌ ناشران می‌توانند كتاب‌های الكترونیك خود را با استفاده از فناوری‌هایی چون DRM در اختیار مخاطب قرار دهند و دانشگاه‌ها و مراجع علمی كشور به‌جای ترویج كپی گرفتن از جزوه‌ها و كتب مرجع به سنتی‌ترین شیوه ممكن! از كتاب‌های الكترونیك حمایت فرهنگی كنند. از مزیت‌های اقتصادی بیشمار آن كه بگذریم، دست كم محیط زیست سالم‌تری نیزخواهیم داشت.

مراجع: