اعزام نخستین فضانورد ایرانی به فضا بالاخره چقدر هزینه خواهد داشت؟ این سوالی است که شاید ذهن شما را هم مشغول کرده باشد. مخصوصا بعد از این که در چند روز اخیر اعداد و ارقام متفاوتی در این زمینه از طرف افراد مختلف اعلام شده است. 14 میلیارد دلار، 10 میلیارد دلار و تازه‌ترین رقم 800 میلیارد تومان (معادل 270 میلیون دلار)!

نکته اصلی اینجاست که دو دانشگاه معتبر ایرانی درست پس از مطرح شدن وعده ارسال «نخستین فضانورد ایرانی» در دولت پیشین، دست به کار شدند و هزینه انجام این طرح را برآورد کردند. هردوی این دانشگاه‌ها به این نتیجه رسیدند که با توجه به وعده‌ای که داده شده، برای انجام چنین پروژه‌ای (در پرواز مداری) باید زیرساخت‌های لازم در کشور در حداقل مدت زمان 10 سال و با هزینه حدودا 10 میلیارد دلار ایجاد شود. این دانشگاه‌ها برآورد کردند علاوه بر ایجاد این زیرساخت‌ها هزینه انجام خود پروژه نیز 4 میلیارد دلار خواهد بود.

با این حال طی آخرین اظهار نظرات، مسئولان سازمان فضایی اعلام کرده‌اند که اصلا قصد ندارند نخستین فضاپیمای سرنشین‌دار را به مدار بفرستند. آنها می‌گویند تنها قرار است یک ایرانی با یک فضاپیمای بومی پرواز زیرمداری انجام دهد. این مسئولان ادعا می‌کنند برای انجام چنین پروژه‌ای زیرساخت‌های لازم در کشور وجود دارد و هزینه خود طرح نیز 800 میلیارد تومان برآورده شده است. کارشناسان اما در پاسخ به سازمان فضایی می‌گویند با ارسال یک انسان به فضا در پرواز زیرمداری دیگر نمی‌توان گفت ایران «فضانورد» به فضا فرستاده است. به همین دلیل بهتر است نخست با تعاریف آشنا شویم.

پرواز فضایی مداری و زیرمداری
یکی از مهم‌ترین تعاریف در فناوری فضایی پرواز فضایی است. پرواز فضایی فعالیتی است که طی آن یک وسیله نقلیه (فضاپیما) وارد فضا شود. پرواز فضایی در دوحالت مداری و زیرمداری انجام می‌شود. در پرواز زیر مداری این وسیله نقیله بالا رفته، مرز 100 کیلومتری از سطح زمین را رد کرده و در یک مسیر کمانی شکل به زمین باز می‌گردد. در پرواز مداری اما فضاپیما باید به اصطلاح دست کم وارد پایین ترین مدار زمین شود و حداقل باید یک دور، دور زمین گردش را تجربه کند.

فضا و فضانورد
طبق بعضی از تعاریفی که سازمان‌های بین‌المللی ارائه داده‌اند، فضا از حدود 100 کیلومتری از سطح زمین آغاز می‌شود. در بیشتر کشورهای دنیا هم تقریبا این تعریف جا افتاده و کارشناسان و پژوهشگران زیادی روی آن اتفاق نظر دارند. با این وجود برای تعریف واژه «فضانورد» اختلاف نظرها اساسی‌تر است. مثلا در آمریکا کسی که بتواند طی یک پرواز از ارتفاع 80 کیلومتری بالاتر رود، لقب فضانورد را به خود اختصاص می‌دهد. اما در روسیه فضانورد (کیهان نورد) به کسی گفته می‌شود که برای انجام یک ماموریت فضایی تربیت دیده باشد و با یک فضاپیما پرواز مداری را تجربه کند. این تعریف در کشورهایی مثل چین، هند، ژاپن، برزیل، مالزی و ... هم رایج است. در بیشتر واژه‌نامه‌های معتبر انگلیسی زبان هم فضانوردی به عنوان شغل محسوب شده و فضانورد کسی است که تمرین دیده باشد و پرواز مداری را برای انجام یک ماموریت انجام دهد. در این واژه‌نامه‌ها کسی که به ارتفاع بالاتر از 100 کیلومتری پرواز کند، «مرد فضایی» یا «زن فضایی» خوانده می‌شود. البته تعاریفی هم برای مسافر فضایی و توریست فضایی نیز وجود دارد.

به طور خلاصه می‌توان گفت مسافر فضایی کسی است که روی یکی از صندلی‌های یک فضاپیمای تجاری در یک پرواز فضایی زمان‌بندی شده، سفر به فضا را تجربه کند. یعنی چیزی شبیه همان مسافر هوایی که با هوانورد (کسی که برای انجام پرواز هوایی آموزش دیده) تفاوت دارد. توریست فضایی هم کسی است که شغلش فضانوردی نیست اما برای انجام پرواز فضایی همراه با فضانوردان حرفه‌ای آموزش می‌بیند و هزینه سفر به فضا را خودش پرداخت می‌کند. برای مثال، خانم انوشه انصاری نخستین زن فضانورد ایرانی نبود بلکه نخستین توریست فضایی ایرانی بود.

یوری گاگارین نخستین فضانورد بود یا نبود؟
تقریبا همه کارشناسان و پژوهشگران فضایی قبول دارند که نخستین فضانورد جهان کسی نبود جز یوری گاگارین! بنابراین اگر تعریفی از فضانورد وجود داشته باشد که بر اساس آن نتوان یوری گاگارین را فضانورد به حساب آورد، خیلی مورد قبول کارشناسان و مردم نیست. برای مثال، یکی از سازمان‌های بین‌المللی در تعریف فضانورد گفته است: فضانورد کسی است که با فضاپیما به ارتفاع بالاتر از 100 کیلومتری پرواز کند و با همان فضاپیما به زمین بازگردد و فرود آید. در این تعریف یوری گاگارین فضانورد محسوب نمی‌شود چون او هنگام بازگشت از فضاپیمای خود بیرون پرید و با چتر فرود آمد.

هزینه‌های پرتاب به مدار
کشور چین در سال 2003/1382 یعنی 10 سال پیش نخستین فضانورد خود را به فضا فرستاد. این کشور تقریبا از اوایل دهه 1950/1330 فعالیت‌های فضایی خود را شروع کرده بود. آنها حدود 10 سال بعد نخستین راکت کاوشی خود (مثل کاوشگر پیشگام) را پرتاب کردند. از سال 1987/1366 هم آنها نخستین تحقیقات را برای اعزام انسان به فضا (در پرواز مداری) آغاز کردند و 16 سال بعد توانستند نخستین فضانورد را به مدار بفرستند. کشور چین برای ایجاد زیرساخت‌های ارسال انسان به فضا بیش از 15 میلیارد دلار، برای انجام پروژه سرنشین‌دار خود در سال 2003/1382، حدود 3 میلیارد دلار و برای ادامه پروژه تا سال 2013/1392 نیز بیش از 4 میلیارد دلار هزینه کرده است.

نمایش یا اقتدار؟
مسئولان جمهوری اسلامی ایران نیز در زمان دولت دهم تصمیم گرفتند نخستین فضانورد کشور را با یک فضاپیمای بومی به مدار بفرستند. طبق اظهار نظر کارشناسان حاضر در میزگرد فضانورد ایرانی (که در نخستین روز از چهارمین نمایشگاه ملی توانمندی‌های صنایع هوایی و فضایی ایران برگزار شد)، در مصوبه شورای عالی فضایی به ریاست رییس‌جمهور سابق، در سال 1386 قرار شده بود ایران در سال 1403 نخستین فضانورد خود را به مدار 500 کیلومتری زمین (یعنی پرواز مداری) بفرستد. البته ظاهرا در آن مصوبه پرتاب ماهواره به مدار ژئو (ارتفاع 36هزار کیلومتری از زمین که محل استقرار ماهواره‌های مخابراتی و تلویزیونی است) و اعزام انسان به ماه هم در دستور کار قرار گرفته بود.

پس از آن بود که دانشگاه‌های معتبر کشور دست به کار شدند و هزینه انجام چنین پروژه‌ای را در 14 سال، 14 میلیارد دلار برآورد کردند. همین برآوردها موجب شد تا کارشناسان به چرایی این برنامه نقد شدید داشته باشند. سازمان فضایی هم احتمالا می‌دانست انجام چنین پروژه‌ای با این هزینه بالا و بدون نتیجه و دستاورد تجاری خاص، خیلی به سود کشور نیست؛ اما وعده‌ای داده شده بود و نمی‌شد کار ادامه پیدا نکند.

بر اساس همین وعده اتفاقاتی هم در سازمان فضایی رخ داد. پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها ایجاد شدند، پست‌های مختلف به افراد داده شد و نیروهای زیادی استخدام شدند. به جای اینکه از دانشگاه‌ها در زمینه تربیت نیروی کارشناس مورد نیاز در صنعت یا انجام پژوهش‌های ملزوم حمایت شود، با دانشگاه‌ها قرارداد ساخت سامانه‌های فضایی بسته شد و علاوه بر پرتاب چند ماهواره به مدار کم‌ارتفاع، نخستین موجود زنده نیز به فضا رفت و برگشت.

اکنون که دولت جدید بر سر کار آمده، برنامه جدیدی در قالب اعزام انسان به فضا در پرواز زیرمداری در دستور کار قرار گرفته است که هزینه آن 800 میلیارد تومان (کمتر از 270 میلیون دلار) خواهد بود. با توجه به وضعیت کشور و هزینه این پروژه، به نظر می‌رسد انجام این پروژه منطقی است و در آینده نه چندان دور شاهد پرواز زیرمداری نخسین فضانورد ایرانی خواهیم بود.